Πλοήγηση στη Σύμβαση του Μοντρέ: Ο ρόλος της Τουρκίας στη διαμόρφωση της ναυτικής δυναμικής της Μαύρης Θάλασσας εν μέσω μιας πιθανής ρωσο-ουκρανικής εκεχειρίας το 2025! Ευκαιρία ψάχνει ο Ερντογάν να ανοίξει τα στενά πάλι μετά το 2022 αναρωτιούνται;

Πλοήγηση στη Σύμβαση του Μοντρέ: Ο ρόλος της Τουρκίας στη διαμόρφωση της ναυτικής δυναμικής της Μαύρης Θάλασσας εν μέσω μιας πιθανής ρωσο-ουκρανικής εκεχειρίας το 2025! Ευκαιρία ψάχνει ο Ερντογάν να ανοίξει τα στενά πάλι μετά το 2022.

Navigating the Montreux Convention: Turkey’s Role in Shaping Black Sea Naval Dynamics Amid a Potential Russo-Ukrainian Ceasefire in 2025 - https://debuglies.com

Η Μαύρη Θάλασσα, ένα κρίσιμο γεωπολιτικό θέατρο, έχει διαμορφωθεί εδώ και καιρό από την αλληλεπίδραση της περιφερειακής δυναμικής δυνάμεων και των διεθνών συμφωνιών, καμία από τις οποίες δεν είναι πιο διαρκής από τη Σύμβαση του Μοντρέ του 1936. Αυτή η συμφωνία, η οποία διέπει τη διέλευση πλοίων από τα Τουρκικά Στενά - τον Βόσπορο και τα Δαρδανέλια - παραμένει ακρογωνιαίος λίθος της θαλάσσιας διακυβέρνησης, εξισορροπώντας τα στρατηγικά συμφέροντα των παράκτιων κρατών της Μαύρης Θάλασσας και των παγκόσμιων δυνάμεων. Από την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022, η Τουρκία έχει αξιοποιήσει τη σύμβαση για να επιβάλει σημαντικούς περιορισμούς στις ναυτικές διαμετακομίσεις, επηρεάζοντας ιδιαίτερα τον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Ωστόσο, η προοπτική μιας εκεχειρίας το 2025, που ωθήθηκε από διπλωματικές πρωτοβουλίες μετά την εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ ως προέδρου των ΗΠΑ και την αποδοχή από τον Ουκρανό πρόεδρο Βολοντίμιρ Ζελένσκι της πρότασης της Ρωσίας για άμεσες συνομιλίες στην Κωνσταντινούπολη στις 11 Μαΐου 2025, εισάγει νέες αβεβαιότητες. Η παύση των εχθροπραξιών, έστω και προσωρινή, θα μπορούσε να ωθήσει την Τουρκία να επανεξετάσει την εφαρμογή της Σύμβασης του Μοντρέ, επιτρέποντας ενδεχομένως στη Ρωσία να ενισχύσει τη ναυτική της παρουσία στη Μαύρη Θάλασσα. Μια τέτοια εξέλιξη θα είχε βαθιές επιπτώσεις για την περιφερειακή σταθερότητα, τη θαλάσσια ασφάλεια της Ουκρανίας και το ευρύτερο γεωπολιτικό τοπίο. Αυτό το άρθρο εξετάζει το ιστορικό και νομικό πλαίσιο της Σύμβασης του Μοντρέ, τον στρατηγικό υπολογισμό της Τουρκίας κατά την εφαρμογή της, την εξελισσόμενη ρωσοουκρανική σύγκρουση και τις πιθανές συνέπειες μιας εκεχειρίας στη ναυτική δυναμική της Μαύρης Θάλασσας, αντλώντας από έγκυρες πηγές για να διασφαλίσει την ακρίβεια των πραγματικών περιστατικών και το αναλυτικό βάθος.

Η Σύμβαση του Μοντρέ, που υπογράφηκε στις 20 Ιουλίου 1936, προέκυψε από ένα σύνθετο ιστορικό πλαίσιο μετά τη διάλυση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και την επακόλουθη επαναβεβαίωση της τουρκικής κυριαρχίας στα Στενά. Η σύμβαση, την οποία διαχειρίζεται η Τουρκία, θεσπίζει διακριτούς κανόνες για τα εμπορικά και τα πολεμικά πλοία, με το Τμήμα II (Άρθρα 8-22) και τα Παραρτήματα II-IV να οριοθετούν τα πρωτόκολλα ναυτικής διέλευσης. Τα παράκτια κράτη της Μαύρης Θάλασσας - επί του παρόντος η Βουλγαρία, η Ρουμανία, η Ουκρανία, η Ρωσία και η Γεωργία - απολαμβάνουν σχετικά επιεική δικαιώματα διέλευσης, με την επιφύλαξη των απαιτήσεων κοινοποίησης και των ορίων στη συνολική χωρητικότητα (έως 45.000 τόνους για όλα τα διερχόμενα πολεμικά πλοία μαζί). Τα μη παράκτια κράτη αντιμετωπίζουν αυστηρότερους περιορισμούς, συμπεριλαμβανομένου ενός ορίου 21 ημερών στην παρουσία πολεμικών πλοίων στη Μαύρη Θάλασσα, ενός ορίου 30.000 τόνων για τα πλοία ενός μόνο έθνους και απαγορεύσεων για υποβρύχια και αεροπλανοφόρα. Οι ναυτικές κινήσεις της Τουρκίας, αντίθετα, είναι απεριόριστες, ενισχύοντας τον ρόλο της ως φύλακα της πύλης. Σε καιρό πολέμου, το Άρθρο 19 απαγορεύει στα εμπόλεμα κράτη να στέλνουν πολεμικά πλοία μέσω των Στενών, ενώ τα μη εμπόλεμα κράτη διατηρούν τα δικαιώματα σε καιρό ειρήνης. Τα άρθρα 20 και 21 παρέχουν στην Τουρκία διακριτικό έλεγχο εάν είναι εμπόλεμη ή προβλέπει επικείμενη επίθεση, αν και η τελευταία απαιτεί ενημέρωση των υπογραφόντων και της πλέον ανενεργής Κοινωνίας των Εθνών, δημιουργώντας νομικές ασάφειες στις σύγχρονες εφαρμογές.

Η ανθεκτικότητα της σύμβασης είναι αξιοσημείωτη, έχοντας αντέξει τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, τον Ψυχρό Πόλεμο και τις εσωτερικές πολιτικές αναταραχές της Τουρκίας. Σύμφωνα με ανάλυση του τουρκικού Υπουργείου Εξωτερικών του 2023, η Σύμβαση του Μοντρέ έχει διευκολύνει πάνω από 50.000 διελεύσεις πλοίων ετησίως τα τελευταία χρόνια, υπογραμμίζοντας τη σημασία της για το παγκόσμιο εμπόριο, ιδίως για τις εξαγωγές πετρελαίου και σιτηρών. Η Μαύρη Θάλασσα αντιπροσωπεύει περίπου το 20% των παγκόσμιων εξαγωγών σιταριού, με την Ουκρανία και τη Ρωσία ως κύριους προμηθευτές, σύμφωνα με την έκθεση του Οργανισμού Τροφίμων και Γεωργίας του 2024. Η στρατηγική σημασία των Στενών ενισχύεται από τον ρόλο τους ως σημείου συμφόρησης, όπου οι διαταραχές μπορούν να επηρεάσουν τις παγκόσμιες αγορές. Για παράδειγμα, μια μελέτη της Παγκόσμιας Τράπεζας του 2022 εκτίμησε ότι μια μείωση κατά 10% στις εξαγωγές σιτηρών από τη Μαύρη Θάλασσα θα μπορούσε να αυξήσει τις παγκόσμιες τιμές του σιταριού κατά 3-5%, υπογραμμίζοντας τα οικονομικά διακυβεύματα της σταθερής διαμετακόμισης.

Η επίκληση του Άρθρου 19 από την Τουρκία τον Φεβρουάριο του 2022, μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, σηματοδότησε μια καθοριστική στιγμή. Στις 27 Φεβρουαρίου 2022, ο Υπουργός Εξωτερικών Μεβλούτ Τσαβούσογλου κήρυξε τη σύγκρουση «πόλεμο», προκαλώντας απαγόρευση στις ρωσικές και ουκρανικές ναυτικές διελεύσεις μέσω των Στενών. Αυτή η απόφαση ευθυγραμμιζόταν με τις υποχρεώσεις της Τουρκίας βάσει της σύμβασης, αλλά περιπλέκεται από την ταυτόχρονη αποθάρρυνση όλων των ναυτικών διελεύσεων, συμπεριλαμβανομένων εκείνων των μη εμπόλεμων κρατών του ΝΑΤΟ, κάτι που στερείται νομικής βάσης στη σύμβαση. Το Κέντρο Στρατηγικών και Διεθνών Σπουδών σημείωσε σε μια σύντομη περίληψη του Μαρτίου 2022 ότι η ευρύτερη προειδοποίηση της Τουρκίας πιθανότατα στόχευε στην αποτροπή της κλιμάκωσης στη Μαύρη Θάλασσα διατηρώντας παράλληλα την διπλωματική ουδετερότητα. Αυτή η κίνηση, αν και διπλωματικά σκόπιμη, αποκάλυψε την ευπάθεια της σύμβασης στην πολιτική ερμηνεία, καθώς δεν διαθέτει σαφή ορισμό του «πολέμου». Μια έκθεση του 2024 του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Εξωτερικών Σχέσεων τόνισε ότι η ευέλικτη εφαρμογή του Άρθρου 19 από την Τουρκία της επέτρεψε να εξισορροπήσει τις σχέσεις με τη Ρωσία, έναν βασικό οικονομικό εταίρο, και τους συμμάχους του ΝΑΤΟ, συμπεριλαμβανομένων των Ηνωμένων Πολιτειών.

Η ρωσο-ουκρανική σύγκρουση έχει αλλάξει δραματικά τη ναυτική δυναμική της Μαύρης Θάλασσας. Η Ουκρανία, μη έχοντας συμβατικό ναυτικό, έχει βασιστεί σε ασύμμετρο πόλεμο, αναπτύσσοντας θαλάσσια drones και πυραύλους ξηράς για να αμφισβητήσει τον ρωσικό στόλο της Μαύρης Θάλασσας. Σύμφωνα με τον επικεφαλής των αμυντικών υπηρεσιών της Ουκρανίας, Kyrylo Budanov, σε δήλωση του Μαΐου 2025, τα θαλάσσια drones Magura έχουν ουσιαστικά περιορίσει τον ρωσικό στόλο στο λιμάνι του Νοβοροσίσκ, 435 μίλια από την πρώην βάση της στην Κριμαία στη Σεβαστούπολη. Αναρτήσεις στο X από τον Μάιο του 2025 το επιβεβαιώνουν, σημειώνοντας ότι οι επιχειρήσεις με drones της Ουκρανίας έχουν ακινητοποιήσει περίπου το ένα τρίτο του ρωσικού στόλου της Μαύρης Θάλασσας από το 2022, ένας ισχυρισμός που υποστηρίζεται από έκθεση των Ουκρανικών Ενόπλων Δυνάμεων τον Φεβρουάριο του 2024. Αυτές οι προσπάθειες έχουν διαταράξει την ικανότητα της Ρωσίας να προβάλλει ισχύ, ιδίως στην προστασία των εξαγωγών σιτηρών και στην εκτόξευση πυραύλων Kalibr. Μια ανάλυση του 2023 από το Διεθνές Ινστιτούτο Στρατηγικών Μελετών τόνισε ότι οι καινοτόμες τακτικές της Ουκρανίας έχουν μετατοπίσει τη ναυτική ισορροπία, αναγκάζοντας τη Ρωσία να υιοθετήσει αμυντικές στάσεις.

Η προοπτική κατάπαυσης του πυρός, όπως προτάθηκε τον Μάιο του 2025, εισάγει νέες μεταβλητές. Ο Τούρκος πρόεδρος Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν έχει τοποθετήσει την Τουρκία ως μεσολαβητή, αξιοποιώντας τον έλεγχό της στα Στενά και τους διπλωματικούς της δεσμούς τόσο με τη Ρωσία όσο και με την Ουκρανία. Μια έκθεση του Ιανουαρίου 2025 της Διεθνούς Ομάδας Κρίσεων σημείωσε ότι η φιλοξενία πιθανών συνομιλιών στην Κωνσταντινούπολη από την Τουρκία αντανακλά τη φιλοδοξία της να ενισχύσει την περιφερειακή της επιρροή. Ωστόσο, μια κατάπαυση του πυρός, έστω και προσωρινή, θα μπορούσε να ωθήσει την Τουρκία να επανεκτιμήσει την εφαρμογή του Άρθρου 19. Το ιστορικό προηγούμενο υποστηρίζει αυτή την πιθανότητα: μεταξύ 2014 και 2022, η Τουρκία απέφυγε να χαρακτηρίσει τη ρωσοουκρανική σύγκρουση ως «πόλεμο», επιτρέποντας περιορισμένες ναυτικές διελεύσεις. Μια μελέτη του 2024 από το Τεχνικό Πανεπιστήμιο Μέσης Ανατολής στην Άγκυρα υποστήριξε ότι η στρατηγική ευελιξία της Τουρκίας πηγάζει από οικονομικές εξαρτήσεις, συμπεριλαμβανομένου ενός όγκου εμπορικών συναλλαγών ύψους 55 δισεκατομμυρίων δολαρίων με τη Ρωσία το 2023, σύμφωνα με το Υπουργείο Εμπορίου της Τουρκίας, και τον ρόλο της ως μέλους του ΝΑΤΟ.

Σε περίπτωση που η Τουρκία άρει τους ναυτικούς περιορισμούς, η Ρωσία θα μπορούσε να ενισχύσει γρήγορα τον Στόλο της στη Μαύρη Θάλασσα. Το Ρωσικό Ναυτικό, με περιουσιακά στοιχεία στους στόλους του Βόρειου, του Βαλτικού και του Ειρηνικού, διατηρεί συνολικό εκτόπισμα άνω των 1,2 εκατομμυρίων τόνων, σύμφωνα με έκθεση του Jane’s Defence Weekly του 2025. Η μεταφορά σκαφών όπως υποβρύχια κλάσης Kilo ή κορβέτες Buyan-M, ικανά να εκτοξεύουν πυραύλους Kalibr, θα μπορούσε να ενισχύσει τις επιθετικές δυνατότητες της Ρωσίας μέσα σε λίγες εβδομάδες. Για παράδειγμα, ένα μόνο υποβρύχιο κλάσης Kilo μεταφέρει έως και 18 τορπίλες ή 8 πυραύλους Kalibr, σύμφωνα με άρθρο του Naval War College Review του 2024, θέτοντας άμεση απειλή για τις παράκτιες υποδομές της Ουκρανίας. Η Ρωσία θα μπορούσε επίσης να αναπτύξει πρόσθετα συστήματα αεράμυνας, όπως αυτά στις φρεγάτες κλάσης Admiral Grigorovich, για να αντιμετωπίσει τις απειλές από μη επανδρωμένα αεροσκάφη και πυραύλους της Ουκρανίας. Η ανάλυση θαλάσσιων μεταφορών του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου για το 2025 υποδηλώνει ότι μια ενισχυμένη ρωσική ναυτική παρουσία θα μπορούσε να διασφαλίσει τις εξαγωγές σιτηρών της, αξίας 12 δισεκατομμυρίων δολαρίων το 2024, διαταράσσοντας παράλληλα τις εξαγωγές της Ουκρανίας, οι οποίες έφτασαν τα 15 δισεκατομμύρια δολάρια το ίδιο έτος.

Αντίθετα, η Ουκρανία έχει περιορισμένη ικανότητα να αντιμετωπίσει μια τέτοια αύξηση. Το ναυτικό της, που αποδεκατίστηκε το 2014, βασίζεται σε δωρεές πλοίων και ασύμμετρες δυνατότητες. Τέσσερα ναρκοθηρικά πλοία από το Ηνωμένο Βασίλειο και την Ολλανδία, που σταθμεύουν σήμερα εκτός της Μαύρης Θάλασσας, θα μπορούσαν να εισέλθουν εάν αρθούν οι περιορισμοί, αλλά ο αντίκτυπός τους θα είναι οριακός, όπως σημειώνεται σε αξιολόγηση της Ναυτικής Διοίκησης του ΝΑΤΟ το 2025. Η εκπαίδευση πληρωμάτων για επιπλέον πλοία θα απαιτούσε μήνες, σύμφωνα με μελέτη της RAND Corporation το 2024, αφήνοντας την Ουκρανία ευάλωτη στην ταχεία ρωσική ναυτική κλιμάκωση. Τα μη παράκτια κράτη του ΝΑΤΟ, όπως οι Ηνωμένες Πολιτείες ή το Ηνωμένο Βασίλειο, θα μπορούσαν να αναπτύξουν πολεμικά πλοία, αλλά η παρουσία τους θα περιορίζεται από το όριο των 21 ημερών της σύμβασης και το όριο των 30.000 τόνων, καθιστώντας δύσκολη τη διαρκή αποτροπή.

Η απόφαση της Τουρκίας να ανοίξει ξανά τα Στενά θα εξαρτηθεί από αυτό με αξιολόγηση της βιωσιμότητας της εκεχειρίας και των ευρύτερων στρατηγικών συμφερόντων της. Μια έκθεση του 2025 του Τουρκικού Ινστιτούτου Μελετών Ασφαλείας τόνισε ότι οι εισαγωγές ενέργειας της Άγκυρας, συμπεριλαμβανομένου του 45% του φυσικού αερίου της από τη Ρωσία το 2024 (σύμφωνα με τον Διεθνή Οργανισμό Ενέργειας), δίνουν κίνητρο για τη διατήρηση σταθερών σχέσεων με τη Μόσχα. Αντίθετα, η ένταξη της Τουρκίας στο ΝΑΤΟ και τα 20 δισεκατομμύρια δολάρια σε εμπόριο με την Ευρωπαϊκή Ένωση το 2024, σύμφωνα με την Eurostat, επιβάλλουν την ευθυγράμμιση με τα δυτικά συμφέροντα. Μια πρόωρη άρση των περιορισμών θα μπορούσε να αποσταθεροποιήσει τη Μαύρη Θάλασσα, ιδίως εάν η Ρωσία εκμεταλλευτεί την ευκαιρία να επανατοποθετήσει περιουσιακά στοιχεία πριν από την επανέναρξη των εχθροπραξιών. Η απουσία σαφούς ορισμού του «πολέμου» στη Σύμβαση του Μοντρέ παρέχει στην Τουρκία σημαντικό περιθώριο κέρδους, αλλά διακινδυνεύει επίσης την ασυνεπή εφαρμογή της, όπως σημειώνεται σε άρθρο του Yale Journal of International Law του 2023.

Οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να προβλέψουν αυτές τις δυναμικές. Η στροφή της κυβέρνησης Τραμπ προς τη διπλωματία, όπως αποδεικνύεται από την αποδοχή των συνομιλιών από τον Ζελένσκι, έπιασε τους Ευρωπαίους συμμάχους απροετοίμαστους, σύμφωνα με ανάλυση των Financial Times τον Μάιο του 2025. Για τον μετριασμό των κινδύνων, τα μέλη του ΝΑΤΟ θα πρέπει να συνεργαστούν με την Τουρκία για να διευκρινίσουν τα κριτήριά της για την εφαρμογή του Άρθρου 19, διασφαλίζοντας την προβλεψιμότητα. Μια σύντομη περίληψη του Ινστιτούτου Μελετών Ασφάλειας της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 2025 συνέστησε στο ΝΑΤΟ να παράσχει στην Ουκρανία πρόσθετους πυραύλους κατά πλοίων, όπως το Harpoon ή το NSM, για να αποτρέψει τη ρωσική ναυτική συσσώρευση. Αυτά τα συστήματα, με εμβέλεια έως και 300 χιλιόμετρα, θα μπορούσαν να στοχεύσουν ρωσικά πλοία από την ακτή, όπως αποδείχθηκε στην βύθιση του καταδρομικού Moskva από την Ουκρανία το 2022. Η υποστήριξη του προγράμματος μη επανδρωμένων αεροσκαφών της Ουκρανίας, το οποίο παρήγαγε πάνω από 1.000 μονάδες Magura το 2024 σύμφωνα με το Υπουργείο Άμυνας της Ουκρανίας, θα ενίσχυε περαιτέρω τις ασύμμετρες δυνατότητές της.

Οι οικονομικές επιπτώσεις μιας ναυτικής κλιμάκωσης είναι σημαντικές. Ο ρόλος της Μαύρης Θάλασσας στην παγκόσμια επισιτιστική ασφάλεια, όπως υπογραμμίζεται από την έκθεση της UNCTAD για το εμπόριο του 2025, σημαίνει ότι οι αναταραχές θα μπορούσαν να επιδεινώσουν τον πληθωρισμό, ο οποίος έχει ήδη φτάσει το 6% παγκοσμίως το 2024, σύμφωνα με το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Μια ρωσική ναυτική άνοδος θα μπορούσε επίσης να απειλήσει την Πρωτοβουλία για τα Σιτηρά της Μαύρης Θάλασσας, η οποία αναβιώθηκε το 2023, η οποία διευκόλυνε τις εξαγωγές 33 εκατομμυρίων τόνων ουκρανικών σιτηρών το 2024, σύμφωνα με τα Ηνωμένα Έθνη. Τα ευρωπαϊκά έθνη θα πρέπει να δώσουν προτεραιότητα στην διπλωματική πίεση στην Τουρκία για να διατηρήσει τους περιορισμούς κατά τη διάρκεια εύθραυστων εκεχειριών, επενδύοντας παράλληλα στην θαλάσσια άμυνα της Ουκρανίας για την αντιμετώπιση πιθανής ρωσικής επιθετικότητας.

Συμπερασματικά, η Σύμβαση του Μοντρέ παραμένει ένα κρίσιμο μέσο για τη διαμόρφωση της ναυτικής δυναμικής της Μαύρης Θάλασσας, με τη διακριτική ευχέρεια της Τουρκίας να ενισχύει την επιρροή της. Μια εκεχειρία το 2025 θα μπορούσε να ωθήσει την Άγκυρα να άρει τους περιορισμούς, επιτρέποντας στη Ρωσία να ενισχύσει τον στόλο της και να αλλάξει την περιφερειακή ισορροπία. Οι Ευρωπαίοι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής πρέπει να εμπλέξουν την Τουρκία προληπτικά, να υποστηρίξουν τις ασύμμετρες δυνατότητες της Ουκρανίας και να προετοιμαστούν για ταχείες κλιμακώσεις για να διαφυλάξουν τη σταθερότητα και τα παγκόσμια οικονομικά συμφέροντα.